સર્જક : ઝવેરચંદ કાલિદાસ મેઘાણી

● ઝવેરચંદ કાલિદાસ મેઘાણી ( 1896 ) ●

◆ જન્મ : ચોટીલા

◆ ઉપનામ : દ.સ.ણી., સાહિત્યયાત્રી, વિલાપી, તંત્રી, વિરાટ, શાણો 

◆ ઝવેરચંદ મેઘાણી ગુજરાતી લોકસાહિત્યના સૌ પ્રથમ સંશોધક અને સંપાદક હતા.

◆ જેઓએ બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં જવા માટે ગાંધીજીને અનુલક્ષીને લખ્યું હતું કે ' છેલ્લો કટોરો ઝેરનો પી જજો બાપુ'.

◆ તેઓના 'યુગવંદના' કાવ્યસંગ્રહના કારણે ગાંધીજીએ ઝવેરચંદ મેઘાણીને 'રાષ્ટ્રીય શાયર' બિરુદ આપ્યું હતું.

◆ ગુજરાતી ભાષાની સૌ પ્રથમ જાનપદી નવલકથા 'સોરઠ તારા વહેતાં પાણી' આપનાર કવિ છે.

◆ બંગાળીમાં લખાયેલા 'કથાઓ કાહિની'નો 'કુરબાની કથાઓ' નામે અનુવાદ કર્યો હતો.

◆ તેઓ 'કલમ અને કિતાબ' કોલમથી સાહિત્યરસિકોમાં જાણીતા બન્યા હતા.

◆ તેઓ સૌરાષ્ટ્ર, ફૂલછાબ વગેરેમાં તંત્રીપદે કાર્ય કરતા હતા.

◆ તેઓએ જન્મભૂમિ દૈનિકમાં 'કલમ અને કિતાબ' કોલમના સાહિત્યપાયાનું સંપાદન કર્યું હતું.

◆ તેઓએ 'સોરઠી સંતવાણી' નામક સંશોધન પુસ્તક પ્રગટ કર્યું હતું.

◆ બોટાદ કર્મભૂમિ હોવાના કારણે પ્રતિ વર્ષ બોટાદ ખાતે મેઘાણી મહોત્સવનું આયોજન થાય છે.

◆ તેઓએ 'Same bodys Darling'નો અનુવાદ કોઈનો લાડકવાયો નામથી કર્યો હતો.

◆ તેઓ પોતાને પહાડનું બાળક ગણાવતા.

◆ તેમને 'કસુંબલ રંગનો ગાયક' અને 'લોક સાહિત્ય મત મોરલો' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

◆ 'સોરઠી સાહિત્યકાર' તરીકે ઓળખાતા સર્જક.

◆ પત્રકાર તરીકે 'સૌરાષ્ટ્રનો સિંહ' તરીકે જાણીતા.

◆ રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રક (1928) અને મોતીસિંહ મહિડા પારિતોષિક સર્વપ્રથમ મેળવનાર સર્જક છે.

■ ઝવેરચંદ મેઘાણીની મહત્વની કૃતિઓ ■

◆ નવલકથા : વસુંધરાના વહાલાં દવલાં, સોરઠ તારા વહેતાં પાણી, વેવિશાળ, તુલસી ક્યારો, સમરાંગણ, નિરંજન, કાળચક્ર, પ્રભુ પધાર્યા, રા'ગંગાજળિયા, ગુજરાતનો જય, સત્યની શોધમાં, બીડેલાં દ્વારો, અપરાધી

◆ કાવ્યસંગ્રહો : યુગવંદના, એકતારો, રવીન્દ્રવીણા, સિંધુડો, વેણીના ફૂલ, કિલ્લોલ, બાપુના પારણાં, સંચયિતા

◆ વાર્તાલેખ : જેલ ઓફિસની બારી, પ્રતિમાઓ, પલકારા, દરિયાધારના બહારવટિયા

◆ નવલિકાસંગ્રહ : મેઘાણીની નવલિકા, વિલોપન

◆ ચરિત્ર કથાઓ : કુરબાનીની કથાઓ

◆ નિબંધ : પરિભ્રમણ

◆ પત્રસાહિત્ય : હું આવું છું

◆ નાટક : રાજારાણી

◆ વિવેચન : ધરતીનું ધાવણ, લોકસાહિત્યનું સમાલોચન, ચારણો અને ચારણી સાહિત્ય, લોકસાહિત્ય, લોકસાહિત્ય પગદંડીનો પથ, સૌરાષ્ટ્રના ખંડેરોમાં, સોરઠને તીરે તીરે

◆ લોકકથાઓ : સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ભાગ ૧ થી ૫, સોરઠી બહારવટિયા ભાગ ૧ થી ૩, સોરઠી સંતો, કંકાવટી, પુરાતન જ્યોત

◆ સંપાદન : રઢિયાળી રાત ૧ થી ૪, ચૂંદડી, ઋતુગીતો, દાદાજીની વાતો, હાલરડાં, ડોશીમાની વાતો, સોરઠની સંતવાણી, સોરઠીયા દુહા

◆ જીવનચરિત્ર : માણસાઈના દીવા ( રવિશંકર મહારાજ ), પરકમ્મા, છેલ્લુ પ્રયાણ, લિ. સ્નેહાધિન ઝવેરચંદ, બે દેશદીપક, ઠક્કરબાપા, મરેલાંના રુધિર, અકબરની યાદમાં, આપણું ઘર, પાંચ વર્ષના પંખીડા, આપણાં ઘરની વધુ વાતો

◆ ગ્રંથ : વેરાનમાં, પરિભ્રમણ, જન્મભૂમિ, કલમ-કિતાબ, સાંબેલાના સૂર

◆ અન્ય કૃતિઓ : એશિયાનું કલંક, હંગેરીનો તારણહાર, મિસરનો મુક્તિ સંગ્રામ, સળગતું આઇલેન્ડ, ધ્વજ-મિલાપ, ભારતનો મહાવીર પડોશી

◆ અન્ય જાણીતી રચનાઓ : શિવજીનું હાલરડું, કસુંબીનો રંગ, છેલ્લો કટોરો, છેલ્લી પ્રાર્થના, તરુણોનું મનોરાજ્ય, સ્વતંત્રતાની મીઠાશ, ફાગણ આયો, સાગરરાણો, ચારણકન્યા, અભિસાર, કોઈનો લાડકવાયો, સૂના સમંદરની પાળે, દૂધવાળો, ઓતરાદા વાયરા ઊઠો, તલવારનો વારસદાર, પરેવાં લ્યો

■ ઝવેરચંદ મેઘાણીની મહત્વની પંક્તિઓ ■

- ઘટમાં ઘોડા થનગને, આતમ વીંઝે પાંખ

- જલકે જલ કે રે માછલી

- લાગ્યો કસુંબીનો રંગ - રાજ મને લાગ્યો કસુંબીનો રંગ !

- અષાઢી સાંજના અંબર ગાજે, અંબર ગાજે ! મેઘાડંબર ગાજે

- નથી જાણ્યું અમારે પંથથી આફત ખડી છે

- આગે કદમ, આગે કદમ, આગે કદમ

- છેલ્લો કટોરો પી જજો બાપુ ! સાગર પીનારા અંજલિ નવ ઢોળજો બાપુ ! ( બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં જતા સમયે ગાંધીજીને અનુલક્ષીને )

www.shikshandeep.blogspot.com